«Δεν υπάρχει τέχνη παρά για τον άλλο και μέσω του άλλου».

Godward-The_Old,_Old_Story

Godward_The_Old_Old_Story_1903

Mischief

Godward-Sweet_Dreams

Godward-The_Bouquet-1899

Godward_-_Idle_Thoughts

Godward-On_the_Balcony-1911

Godward-He_Loves_Me,_He_Loves_Me_Not-1896

Godward-Le_Billet_Doux-1913

Godward-Absence_Makes_the_Heart_Grow_Fonder-191

Godward Idleness 1900

Μην πατάτε τη χλόη

Δεν υπάρχει τέχνη παρά για τον άλλο και μέσω του άλλου, έλεγε ο Ζαν-Πολ Σαρτρ, δείχνοντας πού είναι η πηγή της δικαίωσης ενός καλλιτεχνικού δημιουργήματος

Το έργο τέχνης κατά τον Σαρτρ συνεπάγεται μια συγκεκριμένη διαλεκτική ανάμεσα στον συγγραφέα και στον αναγνώστη βάσει μιας δεδομένης κοινωνικής πραγματικότητας.

Μέσα στο Τι είναι η λογοτεχνία, που αποτελεί και την περίληψη της αισθητικής θεωρίας του, η διαλεκτική προβάλλει από το παραπάνω σχήμα ως σχέση του Εγώ με τον Αλλο, και συνιστά το κυριότερο κριτήριο για την αξιολόγηση του έργου τέχνης στο σύνολό του. Ο Αλλος, ως αντικείμενο απέναντι στο υποκείμενό μου, αποτελεί τον μοναδικό μάρτυρα της υποκειμενικότητάς μου. «Δεν υπάρχει τέχνη παρά για τον άλλο και μέσω του άλλου».

Η σχέση υποκειμένου - αντικειμένου στην περίπτωση της πεζογραφίας είναι συστατική των ορίων της: ο συγγραφέας γράφει για να διαβαστεί και η δικαίωση του έργου τέχνης έρχεται πάντοτε απ' έξω. Η υποκειμενικότητα έχει τις ρίζες της στην αντικειμενικότητα: «Αν ο συγγραφέας ζούσε μόνος του, θα μπορούσε να γράψει όσο ήθελε, ποτέ όμως το έργο του ως αντικείμενο δεν θα έβλεπε το φως της ημέρας». Η υποκειμενική πράξη ως φορέας δημιουργίας ολοκληρώνεται μέσα στο αντικείμενο· και η πράξη της δημιουργίας ως συμβολική απόσπαση του έργου από τον δημιουργό του σημασιοδοτείται από την υπέρβαση του υποκειμένου: «Το αντικείμενο της λογοτεχνίας δεν έχει άλλη υπόσταση από την υποκειμενικότητα του αναγνώστη: η αναμονή του Ρασκόλνικοφ είναι η αναμονή μ ο υ που του τη δανείζω».

Ο συγγραφέας λοιπόν απευθύνεται σε μιαν «άλλη» υποκειμενικότητα που συγκροτείται μέσα από το αντικείμενο. Το έργο τέχνης είναι μια «έκκληση» που απευθύνεται στη συνείδηση του Αλλου. Μια δέσμευση του δημιουργού απέναντι στο αντικείμενο της δημιουργίας του που εκδηλώνεται από το βαθύ αίσθημα ευθύνης προς το κοινό του.

Η αποτίμηση του λογοτεχνικού έργου, κατά τον Σαρτρ, γίνεται με πρωταρχικό κριτήριο αυτό το αίσθημα ευθύνης και έχει σημείο αναφοράς τη μετάβαση από την τρέχουσα αντίληψη της αισθητικής σε μια συνείδηση της αισθητικής που αποτελεί προϋπόθεση για τη θεμελίωση μιας ηθικής στην τέχνη: «Θα ονόμαζα τη μορφή αυτής της αισθητικής συνείδησης αίσθημα ασφαλείας· αυτό το αίσθημα [...] έχει την πηγή του στη διαπίστωση μιας αυστηρής αρμονίας ανάμεσα στην υποκειμενικότητα και την αντικειμενικότητα». Αυτή η αρμονία ως έκφραση μιας μουσικής συγχορδίας τίθεται εδώ στο επίκεντρο μιας ηθικής συναλλαγής που αντλεί τους κανόνες της από την ολική αμφισβήτηση του «δεδομένου»: «Το έργο τέχνης είναι ταυτόσημο με έναν υπερβατικό και απόλυτο σκοπό που θέτει για μια στιγμή σε εκκρεμότητα την ωφελιμιστική ορμή των σκοπών-μέσων και των μέσων-σκοπών».

Οπως η ανάγνωση ενός βιβλίου δεν μπορεί να είναι απλή αναγνώριση από μέρους του αναγνώστη μιας δοσμένης κοινωνικής πραγματικότητας όπου αντανακλάται η εικόνα του: «Στον 17ο αιώνα, αφού το ουσιαστικό κοινό είναι ανύπαρκτο, αφού ο καλλιτέχνης αποδέχεται χωρίς να κρίνει την ιδεολογία της ελίτ, γίνεται συνένοχος με το κοινό του, που είναι αυτή η ελίτ». Η αληθινή λογοτεχνία δομείται γύρω από μια ουσιαστική αμφισβήτηση σε επίπεδο κοινωνικό, πολιτικό και προσωπικό. «Κρύβει μέσα της μια τοποθέτηση ανυπακοής σε όλα τα πεδία [...] καθώς και μια στράτευση του δημιουργού». Ο υπαρξισμός του Σαρτρ, μέσα από τη θεωρία της αναφορικότητας (intetionalitat) του Χούσερλ, θέτει εξαρχής τα θεμέλια για μια αντίληψη της τέχνης που φέρει ακέραια τα κύρια χαρακτηριστικά της συνείδησης: η αισθητική συνείδηση νοηματοδοτείται από την άρνηση απέναντι στην πλήρη θετικότητα του περιβάλλοντος κόσμου, την αμφισβήτηση των αξιών που μας εγκλωβίζουν στο «τελετουργικό σύμπαν της επανάληψης».

Η τέχνη, αντίθετα, είναι η διαφορά από κάθε τι το «υποστασιοποιημένο», η διάσταση της συνείδησης από τον εαυτό της, η άρνηση του κόσμου, η αναγωγή του σε τέχνη: «γράφω σημαίνει πάντα αμφισβητώ συνολικά τη γραφή». Η γραφή ως προσωπική περιπέτεια του συγγραφέα παραπέμπει σταθερά στις συνθήκες που τη γέννησαν: «το περιβάλλον παράγει τον συγγραφέα [...] αλλά θεώρησα την απόφασή του να γράψει κανείς σαν το ελεύθερο και ολοκληρωτικό ξεπέρασμα μιας ορισμένης κατάστασης».

Η ερμηνεία λοιπόν του αισθητικού φαινομένου στο επίπεδο της Ηθικής απαιτεί την ουσιαστική αμφισβήτηση της τρέχουσας ηθικής μέσα από την απόρριψη των κανόνων που τη στοιχειοθετούν: «Οι αξίες είναι σπαρμένες στον δρόμο μου ως χίλιες μικρές πραγματικές απαιτήσεις παρόμοιες με τις πινακίδες που απαγορεύουν να πατάμε στη χλόη».

Το χρέος του συγγραφέα, η ευθύνη του δηλαδή απέναντι στον αναγνώστη, είναι να μετατρέψει αυτή την καθησυχαστική αξία σε υπερβατικό αντικείμενο της συνείδησης που παράγει το έργο τέχνης.

Η αισθητική συνείδηση προϋποθέτει σε κάθε περίπτωση την προβολή επέκεινα του κόσμου και των αξιών του, που εγγυάται για την τέχνη και την ελευθερία στην τέχνη. Αυτή θα ήταν και η αναγωγή του κόσμου σε αξία. Σε διαμετρική αντίθεση με τον κόσμο και την υλική του υπόσταση, η συνείδηση προσδιορίζεται από την ιδιότητά της να αντανακλά ένα σύμπαν φαντασιακό.

Ο κόσμος της τέχνης δανείζεται από την υπερβατικότητα της συνείδησης τη ροπή προς την ελευθερία μέσα από μια διαδικασία λύτρωσης από το υποστασιακό: «Η αρνητική ενέργεια είναι συστατική της εικόνας. Η εμφάνιση του φανταστικού στη συνείδηση επιτρέπει να συλλάβουμε τη μηδενοποίηση του κόσμου ως ουσιώδη προϋπόθεσή του και ως την πρωταρχική διάρθρωσή του».

Ο Σαρτρ θα ταυτίσει τη συνείδηση με την ελευθερία αφού πρώτα θέσει την άρνηση ως απαραίτητη προϋπόθεση της ελευθερίας.

Η ηθική του Σαρτρ είναι συνέπεια της οντολογίας του και η υπέρβαση ­ ως αναφαίρετο δικαίωμα της συνείδησης στην άρνηση ­ είναι η συστατική της δομή. Ο υπαρξισμός είναι, ίσως, το μοναδικό κίνημα που θα αντλήσει από την ύπαρξη τους μοναδικούς κανόνες της τέχνης.

Η κυρία Λίζυ Λασσιθιωτάκη είναι λέκτωρ Φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.



aranjuez mon amour Amália Rodrigues