"Εχει άραγε κανένα νόημα η ύπαρξη;"

Van_Gogh


Η τέχνη ως σωτηρία

Η κατά Σοπενχάουερ αισθητική ενατένιση, η κατά Νίτσε μέθη, η κατά Χάιντεγκερ λάμψη.

Η ενεργοποίηση του κάλλους


«Στο άπειρο διάστημα αναρίθμητες φωτεινές σφαίρες· γύρω από καθεμιά τους περιστρέφονται καμιά δωδεκαριά μικρότερες, φωτιζόμενες, που, θερμές στο εσωτερικό τους, επικαλύπτονται από απολιθωμένη, ψυχρή κρούστα, πάνω στην οποία ένα επίχρισμα μούχλας γέννησε έμβια και έμφρονα όντα».



Ετσι περιγράφει τον κόσμο ο Σοπενχάουερ συνεχίζοντας και εντείνοντας την κριτική που άσκησε ο Καντ στην παραδοσιακή μεταφυσική και θεολογία. Ο κόσμος αυτός δεν αποτελεί πλέον δημιούργημα της αγαθής βούλησης ενός υπερτάτου όντος και γι' αυτό είναι αδιάφορος, ανοίκειος και άξενος για τον άνθρωπο, ο οποίος τώρα βρίσκεται σε μια από εκείνες τις «αναρίθμητες σφαίρες που αιωρούνται στο αχανές διάστημα χωρίς να ξέρει ούτε από πού ήρθε ούτε προς τα πού πάει, και είναι απλώς ένα από τα άπειρα παρόμοια όντα που αναφύονται και χάνονται στον άναρχο και ατελεύτητο χρόνο, χωρίς να υπάρχει τίποτε σταθερό».

Από αυτές τις συνθήκες αναδύεται, όπως γράφει ο Νίτσε, «το αδυσώπητο ερώτημα του Σοπενχάουερ: Εχει άραγε κανένα νόημα η ύπαρξη;». Σε τούτο το πρόβλημα επιχειρούν να απαντήσουν τόσο ο Σοπενχάουερ και ο Νίτσε όσο και ο Χάιντεγκερ, και στην προσπάθειά τους αυτή προσφεύγουν και οι τρεις στην τέχνη. Εδώ μόνο ορισμένες πτυχές αυτού του θέματος μπορούν να συζητηθούν.

Στον Σοπενχάουερ η τέχνη είναι ένα είδος γνώσης που έχει ως αντικείμενο το ουσιώδες, σταθερό και αμετάβλητο περιεχόμενο των φαινομένων, τις «πλατωνικές ιδέες» που ενυπάρχουν σε μια κατηγορία φυσικών όντων και καθορίζουν το ποιόν τους (π.χ. φυτά, ζώα, άνθρωποι). Οι ιδέες δεν συνιστούν ωστόσο την έσχατη πραγματικότητα, αλλά αποτελούν με τη σειρά τους άμεσες πραγματώσεις της εσωτερικής και ενιαίας «ουσίας» του κόσμου, της «βούλησης», η οποία όμως ούτε αγαθή είναι ούτε ιδιότητα μιας νοητής υπόστασης. Η «βούληση» αυτή έχει καθαρά δυναμικό χαρακτήρα, δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια αν-αίτια, άπληστη και ασυνείδητη ορμή για ζωή και ύπαρξη. Ο,τι υπάρχει αποτελεί πραγμάτωση, ορατή έκφραση αυτής της δυναμικής «ουσίας» και γι' αυτό διέπεται από ένδεια και άλγος. Η ίδια η βούληση ωστόσο παραμένει αόρατη και απρόσιτη στην παράσταση και τη γνώση.

Η τέχνη, η γνώση των «ιδεών» είναι «έργο της ιδιοφυΐας». Ο ιδιοφυής καλλιτέχνης δεν αρκείται στη γνώση των αιωνίων ιδεών, αλλά τις επαναλαμβάνει και τις αποτυπώνει σε ένα υλικό, και από τη φύση αυτού του υλικού καθορίζεται και η ειδικότερη μορφή κάθε τέχνης ως πλαστική - εικαστική τέχνη, λογοτεχνία ή μουσική. «Μοναδική αρχή της τέχνης είναι η γνώση των ιδεών· μοναδικός της στόχος η μετάδοση αυτής της γνώσης».

Η τέχνη ως γνώση των ιδεών συντελείται τόσο κατά τη σύλληψη όσο και κατά την πρόσληψη του έργου τέχνης υπό τη μορφή της «αισθητικής ενατένισης». Η «αισθητική ενατένιση», που αποτελεί τη θεμελιώδη κατηγορία με την οποία ο Σοπενχάουερ προσπαθεί να περιγράψει το φαινόμενο της τέχνης, διαφέρει από τη φιλοσοφική γνώση, διότι είναι πρωτίστως αισθητηριακή εποπτεία και όχι αφηρημένη εννοιολογική γνώση. Η αισθητική ενατένιση διαφέρει όμως προπαντός από τη συνήθη, προθεωρητική γνώση, κατά την οποία ο άνθρωπος, με βάση τον χρόνο, τον χώρο και την αιτιότητα, παρατηρεί τον κόσμο «σαν ένα πεδίο μάχης» προσπαθώντας να διαπιστώσει κατά πόσο τα πράγματα ανταποκρίνονται ή όχι στις ανάγκες του. Το ίδιο, μόνο μεθοδικότερα, συμβαίνει ουσιαστικά και στην επιστημονική γνώση, η οποία δεν είναι άδολη θεωρία, αλλά αποβλέπει στην υποταγή των πραγμάτων στη βούληση. Ο κυρίαρχος αυτός τύπος της γνώσης επικαλύπτει αντί να αποκαλύπτει την αληθινή φύση των πραγμάτων.

Ο Σοπενχάουερ ορίζει την αισθητική ενατένιση ως ανατροπή αυτής της υποταγμένης στη βούληση γνώσης. Σε σχέση προς την τελευταία η αισθητική εμπειρία είναι μια «έκτακτη» και «ανώμαλη» κατάσταση που επέρχεται αναίτια και «εξαίφνης» και επιφέρει την ακινητοποίηση του χρόνου, την υπέρβαση του χώρου και την αναστολή της αιτιότητας. «Το πού, το πότε και το γιατί» παύει να ισχύει τόσο για το άτομο που γνωρίζει όσο και για το ατομικό αντικείμενο αυτής της γνώσης.

Η αισθητική σχέση λυτρώνει επομένως αφενός τα πράγματα από το ιδιοτελές και παραμορφωτικό βλέμμα της αυτοσυντήρησης, παρέχοντας έτσι σε αυτά τη δυνατότητα να υπάρξουν ελεύθερα και να αναδείξουν την εσωτερική και αληθινή τους ουσία, την υπερατομική ιδέα, στην οποία έγκειται και το «κάλλος» τους. Ο Σοπενχάουερ συνδέει το κάλλος ενός πράγματος με την παρουσία της ιδέας σε αυτό. Επειδή όμως η ιδέα ενυπάρχει σε κάθε ον, όλα τα όντα είναι δυνητικά ωραία, το κάλλος τους όμως ενεργοποιείται μόνο εφόσον γίνονται αντικείμενο της αισθητικής ενατένισης.

Αλλά και ο άνθρωπος λυτρώνεται στην αισθητική ενατένιση από την ατομικότητα και τη σωματικότητά του, μετατρέπεται σε καθαρό, υπερατομικό, άχρονο και αναλγή δέκτη του αντικειμένου και βυθίζεται στη «μακαριότητα της άβουλης εποπτείας». Η «μακαριότητα» αυτή πηγάζει από το γεγονός ότι «η συνείδηση απορροφάται εντελώς από τη γνώση και αποδεσμεύεται από τη βούληση, από την οποία προέρχεται κάθε άλγος».

«Για έναν φιλόσοφο» γράφει ο Νίτσε «είναι κακοήθεια να λέει: το αγαθό και το ωραίο είναι ταυτόσημα· αν μάλιστα προσθέσει σε αυτά "και το αληθινό", τότε θα πρέπει να τον δείρει κανείς. Η αλήθεια είναι απεχθής: έχουμε την τέχνη για να μη μας καταστρέψει η αλήθεια». Η αλήθεια είναι ότι «ο συνολικός χαρακτήρας του κόσμου είναι μια για πάντα χάος» καθώς απουσιάζει «κάθε τάξη, διάρθρωση, ωραιότητα, σοφία και όπως αλλιώς ονομάζονται οι αισθητικοί μας ανθρωπομορφισμοί». Η τέχνη είναι η δύναμη που αντιστέκεται στο χάος, δεν παρασύρεται από αυτό αλλά μπορεί και του δίδει μορφή, νόημα και κατεύθυνση, καθιστώντας έτσι δυνατή τη ζωή παρά τη χαώδη πραγματικότητα.

Ο Νίτσε εστιάζει την προσοχή του στην «τέχνη των δημιουργών» και όχι «των δημιουργημάτων», δεν τον ενδιαφέρουν δηλαδή τόσο τα έργα τέχνης όσο η δημιουργική, ποιητική δραστηριότητα, της οποίας τα χαρακτηριστικά ταυτίζονται με αυτά της πρόσληψης του έργου τέχνης.

Η τέχνη και η ποιητική δραστηριότητα προέρχονται από ένα πλεόνασμα σωματικής ενέργειας και δύναμης. Η δύναμη αυτή εκδηλώνεται ως «μέθη», η οποία αποτελεί κατά τον Νίτσε τη θεμελιώδη αισθητική κατηγορία και κατάσταση. Η μέθη λειτουργεί αρχικά κριτικά· περιορίζει το «έλασσον λογικό», την έλλογη συνείδηση και τις κατηγορίες της, και απελευθερώνει το απωθημένο «μείζον λογικό» του σώματος. Στη μέθη οξύνονται οι αισθήσεις, παράλληλα όμως διευρύνεται και η εμβέλειά τους έτσι ώστε να έχουν ταυτόχρονα πρόσβαση στις πιο ανεπαίσθητες αποχρώσεις και στα πιο απόμακρα φαινόμενα· ο Νίτσε τη χαρακτηρίζει «ευφυή αισθαντικότητα». Η αισθητική μέθη είναι συναφής με την ερωτική επιθυμία. Κοινό χαρακτηριστικό και των δύο είναι η τάση να «τελειο-ποιούν», να πλάθουν αλλά και να «βλέπουν» τα πράγματα «τέλεια», δηλαδή ωραία.

Στην κατάσταση της μέθης αποδεσμεύεται η δύναμη του ατόμου, στρέφεται αναγκαία προς τα έξω και «μεταμορφώνει», «εξιδανικεύει» και «εξωραΐζει» την πραγματικότητα οργανώνοντας τα στοιχεία του χάους σε μια ολότητα που διέπεται από λογική, μέτρο και τάξη. Η ωραιότητα είναι επομένως αναγκαία απόρροια της βούλησης για δύναμη καθώς το άτομο θέλει ή, πράγμα που σημαίνει το ίδιο, πρέπει να δει τον κόσμο ως ωραίο, επειδή η δημιουργική του ενέργεια επιβάλλει στο χάος τη μορφή που πηγάζει από την ίδια. Η οργανωμένη και εύτακτη πραγματικότητα επιτείνει αντίστροφα την αίσθηση της ζωής, προκαλεί την κατάφασή της και «αποπλανεί», όπως λέει ο Νίτσε, στη ζωή. Η υπερχειλίζουσα δύναμη αποδέχεται όμως και την ασχήμια, ακόμη και το κακό, τα οποία επίσης μπορούν να επενεργήσουν ως διεγερτικό της ζωής. Στη συνάφεια αυτή ο Νίτσε κάνει λόγο για την «αισθητική νομιμοποίηση του κόσμου». Η ύπαρξη του κόσμου με το χάος και τα δεινά του δικαιολογείται επειδή καθιστά δυνατή την τέχνη.

Με τη «βούληση για δύναμη» ο Νίτσε αναδεικνύει, όπως τον διαβάζει ο Χάιντεγκερ, το στοιχείο εκείνο που διέπει όλη τη μεταφυσική παράδοση, κυρίως όμως τη νεότερη φιλοσοφία, στο μέτρο που ο άνθρωπος ως σκέψη και βούληση αυτοανακηρύσσεται σε κυρίαρχο υποκείμενο και πηγή κάθε νοήματος. Αυτό το στοιχείο εισέρχεται στην τελική και κρίσιμη για την ανθρωπότητα φάση της ανάπτυξής του με τη σύγχρονη τεχνολογία. Στο πλαίσιο της τεχνολογίας τα όντα, στα οποία ανήκει και ο άνθρωπος, δεν μπορούν να υπάρξουν στην αυτοφυή τους μορφή, αλλά απογυμνώνονται εντελώς από τις αυθεντικές τους ιδιότητες, με αποτέλεσμα να ισοπεδώνονται οι διαφορές τους και να υποβιβάζονται τελικά σε αναλώσιμη πρώτη ύλη.

Η τεχνολογική προσέγγιση των όντων επεκτείνεται και στον τομέα της τέχνης και παρουσιάζεται εδώ υπό τη μορφή της «αισθητικής». Στην αισθητική το έργο τέχνης αντιμετωπίζεται ως αντι-κείμενο της αίσθησης και παράστασης του υποκειμένου. Ετσι κυριαρχεί απόλυτα το υποκειμενικό «βίωμα», όπως λέει ο Χάιντεγκερ, ενώ παραμελείται και παραμερίζεται το ίδιο το έργο τέχνης. Το έργο τέχνης εξαντλείται στα αισθήματα, στην «ανώτερη ή κατώτερη απόλαυση» που προκαλεί και υποβιβάζεται σε «διεγέρτη βιωμάτων», τα οποία «ζουν» και τρέφονται εις βάρος του.

Επειδή η προδιαγραφόμενη απόλυτη κυριαρχία της τεχνολογίας απειλεί, μεταξύ άλλων, τη φύση των πραγμάτων και του ίδιου του ανθρώπου, ο Χάιντεγκερ τη χαρακτηρίζει τον «μέγιστο κίνδυνο». Η «σωτηρία» μπορεί να επέλθει μέσω της τέχνης. Για να γίνει όμως αυτό πρέπει προηγουμένως να σωθεί η ίδια η τέχνη και τα έργα της από τη χρησιμοθηρική και αισθητική τους αντιμετώπιση ως αντικειμένων προς απόλαυση και να «αφεθούν» κατά κάποιον τρόπο να «μιλήσουν» τα ίδια.

Ενα από τα έργα που ο Χάιντεγκερ προσπαθεί να προσεγγίσει με αυτόν τον τρόπο είναι και ο περίφημος πίνακας του Βαν Γκογκ με ένα ζευγάρι φθαρμένα παπούτσια (μιας αγρότισσας, όπως υποστηρίζει ο φιλόσοφος). Ο πίνακας αναδεικνύει τον αγροτικό «κόσμο», την ολότητα των νοηματικών σχέσεων στην οποία ανήκουν και από την οποία αποκτούν τη σημασία και το «είναι» τους αυτά τα παπούτσια.


Από τα παπούτσια αυτά αναδύεται, για τον Χάιντεγκερ, στο βλέμμα του θεατή το κοπιώδες και αργό βήμα της αγρότισσας, το υγρό και γόνιμο έδαφος αλλά και η ερημιά των δρόμων όπου περπατά, η εναλλαγή των εποχών με την αγωνία και τη χαρά για την εξασφάλιση της σοδειάς, οι σπασμοί του τοκετού και ο τρόμος του επαπειλούμενου θανάτου, τέλος η γη από την οποία αναφύεται και στην οποία επιστρέφει κάθε ζωή.

Στον πίνακα του Βαν Γκογκ εκδηλώνεται έτσι η ουσία, το «είναι» των παπουτσιών, ενώ τα πραγματικά παπούτσια εξαντλούνται στη χρήση τους χωρίς, όσο δεν χαλάνε, να προκαλούν την προσοχή μας και χωρίς να φανερώνουν τον κόσμο, την οντολογική γειτονία στην οποία ανήκουν.

Στο μέτρο που ο πίνακας αναδεικνύει, αποκαλύπτει την αόρατη ουσία των παπουτσιών (τον κόσμο όπου μπορούν να υπάρχουν, όπως υπάρχουν) αναδεικνύει, σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ, έμμεσα και τη δική του φύση ως «έργου τέχνης»: στο έργο τέχνης συντελείται η αποκάλυψη της ουσίας ενός όντος. Επειδή αυτή η ουσία παραμένει συνήθως αόρατη, καλυμμένη, δηλαδή «λανθάνει», μπορεί να γίνει λόγος και για την «α-λήθεια» ενός όντος. Το έργο τέχνης αποτελεί επομένως μια δυναμική πραγματικότητα, «ένα γίγνεσθαι της α-ληθείας». Στη «λάμψη», την εκδήλωση αυτής της αλήθειας στο έργο τέχνης, έγκειται και το κάλλος του.

Στην αλήθεια που εκτυλίσσεται στον πίνακα του Βαν Γκογκ, στη φανέρωση του «είναι», του κόσμου όπου ανήκουν τα παπούτσια, έχουμε πρόσβαση μόνο μέσα από το έργο τέχνης και με κανέναν άλλο τρόπο. Η αλήθεια αυτή είναι προθεωρητική και προεννοιολογική· κάθε θεωρητική προσέγγιση και αντικειμενοποίηση έρχεται εκ των υστέρων και την παραποιεί.

Προσεγγίζοντας έτσι απροκατάλειπτα το έργο τέχνης «βρισκόμαστε ξαφνικά κάπου αλλού». Ο θεατής δεν προσλαμβάνει και απολαμβάνει τον πίνακα του Βαν Γκογκ στο εσωτερικό του, αλλά το έργο τον παρασύρει και τον εμπλέκει, ως συν-τελεστή, στην αλήθεια που συμβαίνει σε αυτό.

Στο έργο τέχνης, τέλος, τα όντα δεν αναλώνονται ούτε απογυμνώνονται από τις φυσικές τους ιδιότητες, αλλά ανάγονται στην ουσία, στο «είναι» τους, και γι' αυτό εμπλουτίζεται και επιτείνεται η οντότητά τους· γίνονται δηλαδή περισσότερο «μάλλον όντα», όπως θα έλεγε ο Πλάτων. Ετσι, π.χ., τα χρώματα σε έναν πίνακα ζωγραφικής δεν ξοδεύονται και χάνονται όπως στη βαφή ενός αντικειμένου, αλλά αναδεικνύονται και διαφυλάσσονται στον αυθεντικό τους χαρακτήρα.

Παύλος Χαιρόπουλος υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Το ΒΗΜΑ,14/01/2001


Marc Chagall

Andrea Bocelli - Can't Help Falling In Love - Marc Chagall