Γνώθι σαυτόν

Η φιλοσοφία ανάμεσα στο παρόν και την ιστορία

Η συνέντευξη αυτή του Ισπανού φιλοσόφου Φερνάντο Σαβατέρ δόθηκε στο πλαίσιο του μορφωτικού προγράμματος της ιταλικής τηλεόρασης (RAI), σε συνεργασία με το Ιταλικό Ινστιτούτο Φιλοσοφικών Σπουδών και με την υποστήριξη της Ουνέσκο.

Ο Φερνάντο Σαβατέρ γεννήθηκε το 1947 στο Σαν Σεμπαστιάν. Σπούδασε και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης, από όπου και εκδιώχθηκε για πολιτικούς λόγους το 1971. Εδώ και αρκετά χρόνια διδάσκει ηθική φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Χώρας των Βάσκων και στη Μαδρίτη. Εχει γράψει περισσότερα από 45 βιβλία. Στη γλώσσα μας κυκλοφορούν τα έργα του: «Κάνε ό,τι θέλεις αλλά...» (Οδυσσέας, 1994) και «Ας μιλήσουμε για πολιτική» (Ελληνικά Γράμματα, 1997).

-Καθηγητή Σαβατέρ, ποιες είναι οι τωρινές λειτουργίες της φιλοσοφίας;

-Στην πορεία των αιώνων -με αφετηρία τις λίγο μυθικές απαρχές της έως σήμερα- η φιλοσοφία έχει παίξει διάφορους ρόλους. Αυτή αναπτύχθηκε στο βαθμό που αναπτύχθηκαν οι επιστήμες και οι κοινωνίες όπου κατέλυσε η φιλοσοφική σκέψη. Σήμερα θεωρώ ότι η φιλοσοφία μπορεί να έχει δύο κύριες λειτουργίες. Η πρώτη λειτουργία είναι δημιουργικού χαρακτήρα και έγκειται στο να προμηθεύει μια σφαιρική, λαϊκή, ορθολογική και αυτόνομη θεώρηση. Με άλλα λόγια, η φιλοσοφία πρέπει να αποκαλύπτει ποιο νόημα έχει για ένα άτομο, που δεν είναι δέσμιο της παράδοσης, της πίστης, του δόγματος, το να είναι ενταγμένο σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό κόσμο με ορισμένα ιδιαίτερα προβλήματα. Τι σημαίνει δηλαδή για ένα συγκεκριμένο άτομο, σε μια συγκεκριμένη εποχή, το γεγονός ότι ζει, παλεύει και αναμετριέται με τον κόσμο. Αυτή η σφαιρική θεώρηση, που δεν την προμηθεύουν οι επιστήμες -οι οποίες είναι κατακερματισμένες- ούτε και το απλό πλαίσιο της καθημερινής ζωής, είναι αυτό που η φιλοσοφία πρέπει να προσπαθεί να ανακτήσει.

Η δεύτερη λειτουργία, εξίσου σημαντική, είναι αντίθετα θεραπευτικού ή κριτικού χαρακτήρα. Με άλλα λόγια, η φιλοσοφία χρησιμεύει για να μας απαλλάσσει από τις προλήψεις με τη στενή έννοια, δηλαδή από την πρόληψη «αυτού που βρίσκεται πάνω από μας» και που μας εμποδίζει να ενηλικιωθούμε, που εμποδίζει τη ζωή μας, τις γνώσεις μας να αναπτυχθούν. Η φιλοσοφία είχε πάντοτε μια τέτοια διάσταση αντίθεσης προς τις προλήψεις. Η φιλοσοφία πράγματι δεν γεννιέται, όπως λένε μερικές φορές, μόνον από την έκπληξη, από το θαυμασμό που προκαλείται από τα φυσικά γεγονότα, από την κίνηση του ήλιου ή από τους σεισμούς. Η φιλοσοφία γεννιέται σε έναν κόσμο στον οποίο υπήρχαν ήδη πολλές ερμηνείες αυτών των φαινομένων. Αυτή, δηλαδή, δεν υπήρξε ποτέ, ούτε και στις απαρχές της, η πρώτη απάντηση που προσπαθούσε να εξηγήσει τα θαυμαστά πράγματα που γίνονταν στον κόσμο. Η φιλοσοφία επομένως εμφανίστηκε πάντοτε στη σκηνή σε πάλη ενάντια σε άλλες ερμηνείες -δογματικές, μυθικές, θρησκευτικές, παραδοσιακές- που προτείνονταν ως καταναγκαστικές, υποδουλωτικές. Και μπροστά σε τέτοιες καταστάσεις, η φιλοσοφία προσπάθησε να βρει κάτι απλό, κατανοητό, ορθολογικό, διαπροσωπικό, κάτι που θα μπορούσε να γίνει αντικείμενο συζήτησης, μια θεώρηση που θα μπορούσε να συγκεντρώσει τη συμφωνία των άλλων ανθρώπων.

-Τι χαρακτηρίζει τα φιλοσοφικά ερωτήματα και τις φιλοσοφικές απαντήσεις;

-Προσωπικά θεωρώ ότι το σημαντικό στοιχείο της φιλοσοφίας είναι τα ερωτήματά της. Πρόκειται για ερωτήματα απόλυτα, για ερωτήματα που δεν σταματούν μπροστά στα εργαλειακά όρια, όπως σταματούν τα άλλα ερωτήματα. Αν τα συνήθη ερωτήματα θέτουν το πρόβλημα τού πώς να κάνουμε κάποιο πράγμα και επομένως έχουν ένα άμεσο ωφελιμιστικό σκοπό, τα φιλοσοφικά ερωτήματα είναι αντίθετα ερωτήματα με την απόλυτη έννοια, έτσι που όταν τα απαντήσουμε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δεν θα επιλύσουμε τίποτα. Πρόκειται πράγματι για ερωτήματα που γεννιούνται με τον άνθρωπο, με τη ζωή και από ορισμένες απόψεις μοιάζουν πολύ με εκείνα που μερικές φορές θέτουν οι μεθυσμένοι στις τέσσερις το πρωί στα μπαρ ή με εκείνα που θέτουν τα μικρά παιδιά. Ερωτήματα θεμελιώδη, ολικά, όπως λ.χ. «Σε τι χρησιμεύουν όλα όσα υπάρχουν;», «Γιατί είμαστε εδώ;», «Γιατί είμαστε σε αυτό τον κόσμο;». Προφανώς δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι θα πετύχουμε οριστικές απαντήσεις σε παρόμοια ερωτήματα, αν και οι φιλοσοφικές απαντήσεις είναι πολύ σημαντικές. Υπάρχει πράγματι μια πελώρια παράδοση, πάρα πολύ σημαντική, φιλοσοφικών απαντήσεων, πολλές από τις οποίες χρησίμευσαν για να διατυπώνονται τα ερωτήματα με τρόπο κάθε φορά πιο ακριβή.

Αλλά το χαρακτηριστικό γνώρισμα των φιλοσοφικών απαντήσεων είναι ότι δεν μπλοκάρουν πλήρως το ερώτημα, δεν το καλύπτουν, δεν το κλείνουν ολικά, αλλά αφήνουν πάντοτε κάτι ανοικτό. Αν, για παράδειγμα, ρωτήσουμε έναν επιστήμονα σε ποια θερμοκρασία βράζει το νερό, αυτός θα μας δώσει μιαν εξαντλητική, οριστική απάντηση που θα τερματίσει το ερώτημα και επομένως δεν θα υπάρχει ανάγκη να το αναδιατυπώσουμε. Αντίθετα, τα φιλοσοφικά ερωτήματα μπορούν να επαναλαμβάνονται, επειδή είναι πάντοτε ανοιχτά. Οι φιλοσοφικές απαντήσεις πράγματι μπολιάζονται στον ίδιο τον κορμό του ερωτήματος, το κρατούν και το διατηρούν ανοιχτό. Αυτό το απόλυτο άνοιγμα του φιλοσοφικού ερωτήματος είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα, το σημαντικό στοιχείο της τοποθέτησης της φιλοσοφίας σε σχέση με την επιστήμη και με οποιονδήποτε άλλο τύπο εργαλειακής σκέψης.

-Ποια γνωρίσματα πρέπει να διαθέτει η φιλοσοφική έρευνα;

-Η φιλοσοφική έρευνα, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να ξεκινάει πριν απ' όλα από την προϋπόθεση ότι αυτή είναι μια ορθολογική έρευνα, δηλαδή ότι χρησιμοποιεί το λόγο ως εργαλείο, ως σύνεργο, ως την ίδια την ενεργητική της ουσία. Είναι βέβαια προφανές ότι ο λόγος έχει όρια, αλλά παραμένει σε κάθε περίπτωση το μόνο που διαθέτει η ανθρώπινη ύπαρξη. Εκκινώντας από αυτή την άποψη, θεωρώ ότι δύο είναι τα σημαντικά χαρακτηριστικά του φιλοσοφικού λόγου.

Το πρώτο είναι αναμφίβολα ο σκεπτικισμός. Οποιος πιστεύει σε όλα όσα είναι καθιερωμένα, σε όλα όσα του μεταβιβάζουν οι εδραιωμένες ιδεολογίες, δεν μπορεί να είναι φιλόσοφος, δεν μπορεί να αναπτύξει μέσα του τη φιλοσοφική «ανησυχία». Η αναζήτηση, η διερώτηση δεν πρέπει ωστόσο να συγχέεται με το να υποστηρίζουμε συστηματικά το αντίθετο από όσα είναι καθιερωμένα ή από όσα λέγονται. Το πρόσωπο το οποίο σε όλα αυτά που του λένε απαντάει ότι δεν τα πιστεύει, συμπεριφέρεται με έναν τρόπο εξίσου αυτόματο με εκείνον που τα πιστεύει όλα. Ο σκεπτικιστής, πράγματι, αναστέλλει την πεποίθησή του, βάζει σε παρένθεση την πίστη του, αμφιβάλλει για τα πράγματα, προσπαθεί να τα αναμοχλεύσει έτσι ώστε να συλλάβει μια λογική εναλλακτική δυνατότητα, να δει αν από μιαν άλλη οπτική γωνία τα πράγματα του φαίνονται πιο στέρεα ή πιο ενδιαφέροντα. Νομίζω λοιπόν ότι ο σκεπτικισμός είναι το θεμελιώδες σημείο με αφετηρία το οποίο αρχίζουμε να φιλοσοφούμε.

Το δεύτερο γνώρισμα του φιλοσοφικού λόγου είναι η φαντασία. Χωρίς φαντασία δεν μπορεί να υπάρξει φιλοσοφία. Αλλά η φαντασία δεν πρέπει να συγχέεται με την ιδιοτροπία, με το καπρίτσιο, με εκείνο το είδος συνεχούς αναζήτησης κάποιου άλλου πράγματος που δεν θα είναι η πραγματικότητα, με εκείνες τις παιδιάστικες νοοτροπίες που διψούν πάντοτε για το υπερφυσικό ή για όλα εκείνα που είναι αντίθετα ή διαφορετικά από την πραγματικότητα που γνωρίζουμε. Τα πρόσωπα που έχουν μια τέτοια στάση στερούνται φαντασίας, στο βαθμό που αυτή δεν έγκειται στην αναζήτηση μιας εναλλακτικής πραγματικότητας, αλλά στην εξερεύνηση των δυνατοτήτων της δεδομένης πραγματικότητας.

Η φιλοσοφία επομένως χρειάζεται το σκεπτικισμό για να έρχεται σε ρήξη με ό,τι θεωρείται ως δεδομένο και τη φαντασία για να εξερευνά όλες τις δυνατότητες της πραγματικότητας, ακόμη και εκείνες που φαίνονται οι πιο ανατρεπτικές ή οι περισσότερο αντίθετες προς τον κοινό νου.

-Ποιες είναι οι συγγένειες και ποιες είναι οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στην πολιτική και στη φιλοσοφία;

-Ανάμεσα σε πολιτική και φιλοσοφία υπάρχει μια συγγένεια, την οποία εγώ προσωπικά θεωρώ θεμελιώδη για να κατανοήσουμε τη λειτουργία της φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία πράγματι γεννιέται μαζί με τη δημοκρατία. Δεν θα υπήρχε φιλοσοφική σκέψη αν δεν υπήρχε η δημοκρατία ούτε και υπάρχει φιλοσοφική σκέψη εκεί όπου δεν υπάρχει ή δεν υπήρξε δημοκρατία, όπως για παράδειγμα στον κόσμο της Ανατολής, όπου υπάρχουν ζωτικές μορφές σοφίας αλλά όπου δεν υπήρξε ποτέ φιλοσοφία με την έννοια που εμείς δίνουμε σε αυτό τον όρο. Με άλλα λόγια, σε έναν τέτοιο κόσμο το αυτόνομο άτομο δεν υπήρξε ποτέ φορέας του «νοήματος». Το χαρακτηριστικό στοιχείο της φιλοσοφίας είναι αντίθετα η παρουσία ενός αυτόνομου ατόμου το οποίο, πέρα από τις παραδόσεις και τη συνένωσή του με μια κοινότητα, είναι φορέας του νοήματος. Από αυτή την άποψη, η φιλοσοφία είναι η αναγκαία άλλη όψη του νομίσματος της δημοκρατίας, δηλαδή αυτό που η δημοκρατία εκφράζει στο πολιτικό πεδίο, η φιλοσοφία το εκφράζει στο διανοητικό επίπεδο. Η φιλοσοφία είναι η δημοκρατία της νόησης και η δημοκρατία είναι θα λέγαμε η υλοποίηση του φιλοσοφικού προγράμματος στην πόλη.

Μια σημαντική διάσταση της φιλοσοφίας εκφράζεται από το γεγονός ότι αυτή είναι ένας στοχασμός για τις αξίες της πόλης, για τις κοινές αξίες, για τον κοινό προσανατολισμό που μπορεί να δοθεί στη δημόσια ζωή και στους θεσμούς. Αλλά φυσικά δεν είναι η φιλοσοφία αυτή που θα καθοδηγήσει την πόλη. Το πλατωνικό σχέδιο -όπως το είδαμε και με τα γεγονότα που συνόδευσαν τις προσπάθειες πραγματοποίησής του στις Συρακούσες- δεν έχει πιθανότητες υλοποίησης. Προσωπικά είμαι πεισμένος ότι η φιλοσοφία πρέπει να στοχάζεται για την πολιτική, αλλά δεν πρέπει να διευθύνει την πολιτική. Και αυτό επειδή στην πολιτική δεν είναι όλα ορθολογικά, δεν είναι αποκλειστικά λόγος.

Η πολιτική αποτελείται από συμφέροντα, ορέξεις, πάθη, διακυμάνσεις του συναισθήματος, κινήματα αυτού που δεν μπορεί να εκλογικευτεί. Ο λόγος είναι ένα από τα στοιχεία που λειτουργούν στην πολιτική. Αλλά σε αυτήν υπάρχει και ένα στοιχείο βούλησης, γι' αυτό και θα ήταν εσφαλμένο να προσπαθήσουμε να μετατρέψουμε την πολιτική αποκλειστικά σε διανοητικό παιχνίδι. Η φιλοσοφία ωστόσο στοχάζεται για την κατάσταση της πολιτικής, στοχάζεται για τις αντιθέσεις, για τις περισσότερο ή λιγότερο ορθολογικές όψεις της πολιτικής, αλλά δεν μπορεί να είναι ο ηγέτης, δεν μπορεί να δίνει λύσεις. Η φιλοσοφία δίνει λύσεις σε φιλοσοφικά προβλήματα, όχι σε πολιτικά προβλήματα. Τα πολιτικά προβλήματα λύνονται μέσα από πολιτικές οδούς, μέσα από πολιτικές συζητήσεις. Η φιλοσοφία δεν είναι απολιτική, δεν αδιαφορεί για το πολιτικό, στο βαθμό που προφανώς η πολιτική ενδιαφέρει το φιλόσοφο, ο οποίος αναρωτιέται γι' αυτό που συμβαίνει, γι' αυτό που είναι το νόημα της ζωής. Η φιλοσοφία δεν είναι ούτε και αντιπολιτική. Ολες οι φωνές περιφρόνησης για την πολιτική ή για τους πολιτικούς γενικά, οι φωνές που μιλούν για τον κόσμο της πολιτικής σαν κάτι το κατώτερο, το βρώμικο και ευτελές, απέναντι στο οποίο ορθώνονται οι μεγάλες ιδέες, δεν είναι οι φωνές της φιλοσοφίας αλλά εκείνες της κακής φιλοσοφίας ή και της αγυρτείας.

Η φιλοσοφία επομένως δεν είναι αντιπολιτική ούτε απολιτική, αλλά είναι «μη πολιτική», δηλαδή στέκεται έξω από την πολιτική και ταυτόχρονα τη μελετάει, προσπαθεί να τη δει εγκάρσια, στοχάζεται με κάθε τρόπο γι' αυτήν, λογαριάζοντας το τι σημαίνει η πολιτική κοινότητα.

-Η φιλοσοφία πρέπει να ασχολείται με το παρόν ή με την ιστορία;

-Στην επικαιρότητά μας, που φτιάχνεται από τα μέσα επικοινωνίας, υπάρχει ένα είδος έμφασης που ισοπεδώνει τα πάντα στο καινούργιο, στο «πρωτόγνωρο». Ολοι οι γάμοι είναι οι γάμοι του αιώνα, όλα τα γεγονότα είναι ιστορικά, όλες οι εκπτώσεις των μεγάλων καταστημάτων είναι «πρωτάκουστες». Μερικές φορές η μόδα ή ο νεωτερισμός μολύνει και τη φιλοσοφική σκέψη και επομένως τον ένα χρόνο μιλάμε για το νεομπαρόκ, τον άλλο για το μεταμοντέρνο, τη μια μέρα το υποκείμενο χάνεται κι έπειτα αρχίζουμε να ξαναμιλάμε γι' αυτό κ.ο.κ.

Σε άλλες περιπτώσεις αντίθετα, η φιλοσοφία είναι καθαρός «αναμηρυκασμός», μια συνεχής αναδρομή στη μνήμη του παρελθόντος. Επομένως, το φιλοσοφείν έγκειται στο να σχολιάζουμε τον Αριστοτέλη, στο να προσθέτουμε μια σημείωση στο κάτω μέρος της σελίδας στον Καντ ή μια άλλη λεπτομέρεια στα σχόλια για τον Λάιμπνιτς.

Προσωπικά θεωρώ ότι η φιλοσοφία δεν είναι ούτε καθαρή μόδα ούτε καθαρό «αναμάσημα» της παράδοσης. Η φιλοσοφία είναι στοχασμός για το παρόν και το παρόν είναι όχι εκείνο που συμβαίνει αλλά ακριβώς εκείνο που δεν συμβαίνει, εκείνο που διαρκεί, εκείνο που πάντα βιώνεται σε ένα παρόν στο οποίο οι άνθρωποι έχουν γνωρίσει ορισμένα θεμελιώδη δεδομένα για τους εαυτούς τους. Αν ένας αρχαίος από τον καιρό της Σαπφούς ή του Ανακρέοντα εμφανιζόταν τώρα εδώ ανάμεσά μας, πιθανόν να ξαφνιαζόταν μπροστά στο νέο περιβάλλον, μπροστά στο τηλεομοιοτυπικό μηχάνημα, το τηλέφωνο και το αεροπλάνο, αλλά δεν θα ξαφνιαζόταν καθόλου μπροστά στα ανθρώπινα πάθη και θα καταλάβαινε τέλεια το θέμα των σύγχρονων μυθιστορημάτων και τη φωνή των σύγχρονων ποιητών. Υπάρχει επομένως κάτι που παραμένει στην ιστορία και αυτό το κάτι είναι εκείνο με το οποίο ασχολείται η φιλοσοφία. Η φιλοσοφία επομένως πραγματεύεται όχι αυτό που περνάει αλλά αυτό που δεν περνάει, που διαρκεί, αυτό που -πέρα από τις τροποποιήσεις- παραμένει για πάντα και που εμείς θεωρούμε ότι είναι το ανθρώπινο.

Υπάρχει μια παλιά κινεζική ιστορία που αφηγείται ότι ο αυτοκράτορας Κίτρινος -ένα είδος μυθικού προσώπου στο οποίο αποδίδονται διάφορα κατορθώματα- όταν άρχισε να κυβερνά, συγκάλεσε όλους τους σοφούς της Κίνας και τους είπε ότι ήθελε μιαν ιστορία, μια πλήρη μελέτη αυτού που ήταν ο άνθρωπος, των στόχων του, των δυνατοτήτων του, έτσι ώστε να μπορέσει να κυβερνήσει με τον πιο μελετημένο και πληροφορημένο δυνατό τρόπο. Οι σοφοί επέστρεψαν έπειτα από δέκα χρόνια με μια πελώρια εγκυκλοπαίδεια εξήντα τόμων, στους οποίους αναλύονταν όλες οι όψεις της ανθρώπινης ζωής. Ο αυτοκράτορας ωστόσο τους είπε ότι δεν διέθετε χρόνο για να διαβάσει όλους αυτούς τους τόμους και ότι ήθελε κάτι πιο συνοπτικό. Οι σοφοί επέστρεψαν έπειτα από δώδεκα χρόνια με ένα έργο δραστικά περιορισμένο σε εννέα τόμους. Ο αυτοκράτορας ήταν όμως τότε απασχολημένος κάνοντας πολέμους, καταστέλλοντας εξεγέρσεις, υπερασπίζοντας τα σύνορά του και κυβερνώντας και επομένως τους είπε ότι δεν είχε χρόνο για να διαβάσει αυτούς τους εννέα τόμους και ότι χρειαζόταν κάτι πολύ πιο συνοπτικό. Ενοχλημένοι οι σοφοί έφυγαν γι' άλλη μια φορά μουρμουρίζοντας. Πέρασαν άλλα δέκα χρόνια και στο τέλος οι σοφοί επέστρεψαν με έναν μόνο τόμο, στον οποίο είχαν συμπυκνώσει όλα όσα γνώριζαν για τις ανθρώπινες υπάρξεις, αλλά βρήκαν τον αυτοκράτορα στο κρεβάτι του θανάτου. Τότε ο επικεφαλής των σοφών πλησίασε στο κρεβάτι του αυτοκράτορα και του ψιθύρισε στο αυτί: «Οι άνθρωποι γεννιούνται, αγαπούν, παλεύουν και πεθαίνουν». Αυτό το σταθερό βάθος της ζωής, που βρίσκεται κάτω από τα καινούργια πράγματα, που βρίσκεται κάτω από τις αλλαγές είναι η θεμελιώδης ουσία από την οποία συγκροτείται η φιλοσοφία.

Η φιλοσοφία φυσικά παραμένει συνδεδεμένη και με την ιστορία, από τη στιγμή που και η ιστορία είναι μια σταθερά. Αλλά το σημαντικό στοιχείο της φιλοσοφίας είναι αυτό το θεμελιώδες στοιχείο της ανθρώπινης ζωής που αποτελείται από γέννηση, αγάπη, προσπάθεια και συνείδηση του θανάτου.

Η φιλοσοφία δεν πρέπει να φοβάται μήπως γίνει κοινότοπη. Εκείνο που πρέπει να φοβάται είναι μήπως γίνει σχολαστική, μήπως ενδιαφέρεται μονάχα να πει κάτι το ηχηρό ή να τσιτάρει κάποιο άγνωστο έργο. Αντίθετα, η επιστροφή στα βασικά πράγματα, η επανάληψη αυτού που είναι απλό, η επανάληψη των θεμελιωδών αγωνιών ή φόβων της ανθρώπινης ύπαρξης δεν είναι ένα πρόβλημα για τη φιλοσοφία, αλλά είναι μάλλον μια φιλοσοφική αρετή...

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/01/2001


P.I.Tchaikovsky Swanlake,Margot Fonteyn,Rudolf Nurejev