Να δέχεσαι να υφίστασαι την ύβριν όταν υπερασπίζεσαι τους αποκλεισμένους και ταπεινωμένους Εντγκάρ Μορέν

ΕΝΤΓΚΑΡ ΜΟΡΕΝ: Σήμερα οφείλουμε να συνδέσουμε συντήρηση και επανάσταση

Το διαστημόπλοιο «Γη» οδηγείται στην καταστροφή

Πρέπει να αναγνωρίσουμε σήμερα πως ο βιομηχανικός, τεχνολογικός και επιστημονικός πολιτισμός δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από όσα λύνει

Της ΒΙΚΗΣ ΤΣΙΩΡΟΥ

«Να αντισέκεσαι σε κάθε είδους βαρβαρότητα, συμπεριλαμβανομένης και της ψυχρής βαρβαρότητας, της ανώνυμης. Να δέχεσαι να υφίστασαι την ύβριν όταν υπερασπίζεσαι τους αποκλεισμένους και ταπεινωμένους. Να αγωνίζεσαι εναντίον του μανιχαϊσμού, εναντίον της μείωσης του άλλου. Να αντιστέκεσαι σε πολλά μέτωπα συγχρόνως», είναι η απάντηση που δίνει σήμερα ο κοινωνιολόγος και φιλόσοφος Εντγκάρ Μορέν στο ερώτημα τι σημαίνει σήμερα να αντιστέκεσαι.

Ο Γάλλος στοχαστής, εβραϊκής καταγωγής, με ρίζες στην εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης -αντιστάθηκε στη γερμανική κατοχή, τότε άλλαξε και το όνομά του από Ναούμ σε Μορέν-, παρουσιάζει ένα διπλό πρόσωπο: το πρώτο, αυτό του παθιασμένου παρατηρητή της εποχής του της οποίας αναλύει άλλοτε κάποια χαρακτηριστικά φαινόμενα, άλλοτε κάποια γεγονότα, κάποιες κρίσεις. Το δεύτερο, αυτό του διανοητή που αναστοχάζεται πάνω στις δικές του μεθόδους και στις ανθρώπινες κοινωνίες γενικώς. Από το 1977, έχει ξεκινήσει να γράφει το μεγαλύτερο έργο του, τη «Μέθοδο», το οποίο παραδίδει σε τόμους κατά μεγάλα χρονικά διαστήματα, αφιερωμένο στην αναζήτηση μιας μεθόδου ικανής να ανταποκριθεί στην πολυπλοκότητα που επιβάλλεται στο εξής, τόσο στην επιστημονική γνώση όσο και στη μελέτη των ανθρώπων, των κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων. Στα ελληνικά έχει μεταφραστεί και ο πέμπτος τόμος από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου»

Σε συνέντευξή του που παραχώρησε στο περιοδικό «Λε Πουάν», μεταξύ άλλων, απαντά και στην ερώτηση «αν θεωρεί τον εαυτό του περισσότερο αντιστασιακό, στρατευμένο στην Αριστερά, στοχαστή ή Εβραίο».

«Είμαι σίγουρα όλα αυτά συγχρόνως», απαντά ο ομότιμος διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (CNRS) της Γαλλίας: «Είμαι σαν κάποιο πρόσωπο από τον κόσμο του Cyrulnik: θα έπρεπε να είχα πεθάνει σε ηλικία 10 ετών, ένα χρόνο μετά τον θάνατο της μητέρας μου, μετά από μια μυστηριώδη ασθένεια. Οι γιατροί με υποχρέωσαν να ζήσω. Εχτισα την κουλτούρα μου στη διάρκεια μιας αναζήτησης μέσα από συγγραφείς που με γοήτευσαν: από τον Ανατόλ Φρανς στον Μοντένιο αφενός και από τον Τολστόι στον Ντοστογιέβσκι από την άλλη. Η ετικέτα του κοινωνιολόγου αντιστοιχεί σε ένα μόνο μέρος της εργασίας μου. Αυτό περιλαμβάνει μια ιστορική, ψυχολογική διάσταση, εμπεριέχει επίσης ένα μέρος φιλοσοφικής σκέψης και μια λογοτεχνική πλευρά, αν και δεν έχω αναγνωριστεί ως συγγραφέας. Είμαι στοχαστής; Δεν μπορώ να το πω εγώ. Είμαι επομένως αταξινόμητος και στο κάτω κάτω δεν με ενδιαφέρει. Είμαι γιος μετανάστη, αλλά Γάλλος, γιατί ενσωμάτωσα την ιστορία και τον πολιτισμό της Γαλλίας μέχρι το κέντρο της ταυτότητάς μου. Είμαι βαθιά μεσογειακός, όλοι οι πρόγονοί μου κατάγονταν από την Τοσκάνη τον 18ο αιώνα, ένα μέρος προερχόταν από την Ισπανία και όλοι πήγαν στη Θεσσαλονίκη. Είμαι Εβραίος, κάτι που για εμένα είναι επίθετο και όχι ουσιαστικό. Αισθάνομαι Ευρωπαίος και πολίτης του κόσμου. Ολες αυτές οι ταυτότητες ενώνονται μέσα μου».

Θόρυβος είχε δημιουργηθεί, στις αρχές του χρόνου, όταν ο Νικολά Σαρκοζί στο διάγγελμά του για τον καινούργιο χρόνο, είχε χρησιμοποιήσει το θέμα της «πολιτικής του πολιτισμού» που ο Μορέν είχε αναπτύξει σε βιβλίο με τον ίδιο τίτλο («Μια Πολιτική Πολιτισμού», εκδόσεις Λιβάνης) και πολλοί έσπευσαν να τον κατηγορήσουν πως συνεργάστηκε κατά κάποιον τρόπο με τον Γάλλο πρόεδρο...

«Ο Σαρκοζί χρησιμοποίησε τον όρο, αλλά όχι την έννοια που του είχα δώσει. Ο επικοινωνιακός θόρυβος που έγινε γύρω από αυτή την υπόθεση ήταν θετικός για μένα με την έννοια ότι το βιβλίο μου, που κανείς δεν γνώριζε έως τότε, επανεκδόθηκε σε 10.000 αντίτυπα. Δυστυχώς, στο εξωτερικό, ορισμένοι πίστεψαν πως είχα συμμαχήσει με τον Σαρκοζί, και έτσι δημιουργήθηκε ακόμη μία παρεξήγηση».

Ο Μορέν, μέλος του ΚΚΓ έως το 1949, απομακρύνεται ως αντισταλινικός, αλλά συνεχίζει να αγωνίζεται για τις ιδέες της Αριστεράς. Θεωρεί τα κόμματα της αριστεράς «αρτηριοσκληρωμένα», «ανίκανα να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις του αιώνα». Τι σημαίνει όμως να είσαι αριστερός σήμερα;

«Να είσαι πιστός σε τρεις πηγές: την ελευθεριακή πηγή που θέτει τον τόνο στα άτομα, στα δικαιώματά τους και στην ελευθερία τους, τη σοσιαλιστική πηγή που προσβλέπει σε μια σωστή κοινωνία και στην κομμουνιστική πηγή που επιμένει στην ιδέα της κοινότητας και της αδελφότητας. Κατά την άποψή μου, αριστερός σημαίνει να θέλεις να συνδυάσεις και τις τρεις. Δεν συμφωνώ με την ίδρυση ενός αντικαπιταλιστικού κόμματος, όπως πρεσβεύει ο Μπεζανσενό (ηγέτης του ακροαριστερού κόμματος Επαναστατική Κομμουνιστική Λίγκα). Κατ' αρχάς ο καπιταλισμός δεν είναι ούτε ο μόνος ούτε ο χειρότερος εχθρός της ανθρωπότητας. Επειτα, δεν δημιουργούμε ένα κόμμα βασισμένο μόνο στην καταγγελία. Χρειάζεται επίσης και η εξαγγελία μιας εναλλακτικής πρότασης. Τι να προτείνει όμως; Οσο τα διάφορα κόμματα της Αριστεράς δεν είναι ικανά να εκφράσουν μια προοπτική, δεν μπορώ να συμμετάσχω σε αυτά. Εγώ, έκανα τη δουλειά μου και ανήγγειλα μια προοπτική μέσα από τα έργα μου: "Εισαγωγή σε μια πολιτική του ανθρώπου", "Για μια πολιτική του πολιτισμού", "Γη-Πατρίδα", και "Προς την άβυσσο;"».

Υπάρχει μέλλον για τον πολιτισμό μας;

«Το πιθανό είναι πως το διαστημόπλοιο "Γη" οδηγείται στην καταστροφή. Ομως το απίθανό μπορεί να συμβεί. Οσο μια κρίση βαθαίνει τόσο, παραδόξως, δυναμώνει τη συνείδηση της σοβαρότητας του προβλήματος. Εξ ου και η ρήση του Χέλντεριν: "Εκεί όπου αυξάνεται ο κίνδυνος, αυξάνεται επίσης αυτό που σώζει". Σήμερα οφείλουμε να συνδέσουμε συντήρηση και επανάσταση. Προτιμώ να μιλώ για μεταμόρφωση. Οι κοινωνίες κρύβουν, όπως και ο ανθρώπινος οργανισμός, αναπαραγόμενα κύτταρα. Οταν μία κάμπια φτιάχνει το κουκούλι της, ακολουθεί μια αυτοκαταστροφική, αλλά και μια "αυτοδημιουργική" διαδικασία. Νομίζω πως έχουμε εισέλθει σε μια διαδικασία ιστορικής μεταμόρφωσης χωρίς να μπορούμε να προβλέψουμε τις μορφές ούτε την ολοκλήρωσή τους. Οι πολλαπλές δυνάμεις που οδηγούνται προς αυτή την κατεύθυνση είναι ακόμη διασκορπισμένες. Ισως κάποια μέρα να ενωθούν. Μια μέρα, αν δεν είναι πολύ αργά, θα παγιωθεί η συνείδηση πως πρέπει να αλλάξουμε τροχιά. Ετσι, υπάρχει μια πιθανότητα ελπίδας που δεν θα είναι ούτε ουτοπική ούτε δόλια».

Πολύ πριν από το ξέσπασμα της σημερινής οικονομικής κρίσης, ο Μορέν μιλούσε ήδη για μια κρίση πολιτική, κοινωνική και οικονομική που μαστίζει τις κοινωνίες μας, κρίση την οποία χαρακτήριζε ουσιαστική. Η σκέψη και η κρίση του πάνω σε αυτό το θέμα ισχύει και σήμερα.

Να τι λέει για την πρόοδο του πολιτισμού μας:

«Ολα όσα αποτελούσαν το λαμπερό πρόσωπο του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού παρουσιάζουν σήμερα ακριβώς το αντίθετο: ένα πρόσωπο σκυθρωπό. Ο ατομικισμός, που είναι μια από τις μεγάλες κατακτήσεις του δυτικού πολιτισμού, συνοδεύεται όλο και πιο συχνά από φαινόμενα μοναχικότητας, εγωκεντρισμού και την εξαφάνιση της αλληλεγγύης. Αλλο αμφιλεγόμενο προϊόν του πολιτισμού μας, η τεχνολογία, που απελευθέρωσε τον άνθρωπο από τεράστιες ενεργειακές σπατάλες για να τις εμπιστευτεί στις μηχανές, υποδουλώνοντας την κοινωνία στην ποσοτική λογική αυτών των μηχανών. Μπορούμε να πούμε πως ο μύθος της προόδου που αποτελεί το θεμέλιο του πολιτισμού μας, που ήθελε το αύριο να είναι καλύτερο από το σήμερα και που ήταν ένας κοινός μύθος στην Ανατολή και τη Δύση, καθώς ο κομμουνισμός υποσχόταν ένα θαυμάσιο μέλλον, κατέρρευσε. Αυτό δεν σημαίνει πως κάθε πρόοδος είναι αδύνατη, αλλά πως δεν μπορεί να συμβεί αυτόματα και πως δεν περικλείει διαστρεβλώσεις κάθε είδους. Πρέπει να αναγνωρίσουμε σήμερα πως ο βιομηχανικός, τεχνολογικός και επιστημονικός πολιτισμός δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από όσα λύνει.

Αυτού του είδους η ανάπτυξη είναι μοναδικό φαινόμενο στην Ιστορία. Οταν υπάρχει ένας κορεσμός προβλημάτων τα οποία δεν μπορεί να λύσει ένα δεδομένο σύστημα, υπάρχουν δύο πιθανότητες: είτε γενική κατάρρευση είτε μια αλλαγή του συστήματος. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία γνώρισε την πρώτη περίπτωση. Οπως γνωρίζουμε σήμερα, η πτώση της δεν προκλήθηκε από τους βαρβάρους, αλλά επειδή ήταν ανίκανη να μετασχηματιστεί και να λύσει τα οικονομικά της προβλήματα. Αντίθετα, η γέννηση των ιστορικών κοινωνιών, εδώ και δέκα χιλιάδες χρόνια, στον Μεσαίωνα, με το πέρασμα μικρών ομάδων νομάδων κυνηγών -συλλεκτών στη γεωργία και τη μόνιμη διαμονή τους σε κάποια χωριά, αποτελεί ένα επιτυχημένο παράδειγμα της μετάβασης ομάδων από ένα σύστημα σε ένα άλλο προκειμένου να λύσουν τα προβλήματά τους».

Για την παγκοσμιοποίηση και την «πλανητική εποχή»:

«Η παγκοσμιοποίηση έχει σαφώς μια καταστροφική πλευρά: ανωνυμία, ξέφτισμα των επί μέρους πολιτισμών, ομοιογένεια ταυτοτήτων... Ωστόσο, προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία για επικοινωνία με ανθρώπους διαφορετικών πολιτισμών στον πλανήτη και ευνοεί τη μίξη διαφορετικών ανθρώπων. Δεν μπορούμε να φτάσουμε σε τέτοιο επίπεδο αν δεν κατανοήσουμε βαθιά το γεγονός ότι είμαστε πολίτες της Γης, παραμένοντας Ευρωπαίοι, Αφρικανοί ή Αμερικανοί, κάτι που δεν αναιρεί τις άλλες πατρίδες. Αυτή η συνειδητοποίηση της κοινότητας είναι ο αναγκαίος όρος αυτής της αλλαγής που θα μας επέτρεπε να συνοδηγήσουμε τον πλανήτη, ο οποίος αντιμετωπίζει εξαιρετικά περίπλοκα προβλήματα».

Για την κρίση πολιτισμού:

«Αν υπάρχει κρίση πολιτισμού είναι επειδή βασικά προβλήματα θεωρούνται γενικώς από την πολιτική προσωπικά και ατομικά προβλήματα. Η πολιτική δεν αντιλαμβάνεται την αλληλεξάρτηση αυτών των προβλημάτων με τα συλλογικά και γενικά προβλήματα. Η πολιτική του πολιτισμού έχει στόχο να επανατοποθετήσει τον άνθρωπο στο κέντρο της πολιτικής, ως σκοπό και μέσο, και να προωθήσει το ευ ζην στη θέση της ευμάρειας».

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 10/12/2008

A UN FIORE