«Τα συναισθήματα είναι σκέψεις που εμπεριέχουν μνήμη»Αντόνιο Νταμάσιο

Julpottpuri - Juldans julmusik



Εγκέφαλος και σώμα, σύνολο ενιαίο και αδιαίρετο

Τι κοινό έχουν ο Αριστοτέλης και η σύγχρονη νευροεπιστήμη; Σύμφωνα με τον Αντόνιο Νταμάσιο, κινούνται στους ίδιους άξονες: παραδέχονται το βιολογικό υπόβαθρο του εγκεφάλου μας, την ανάγκη του για γνώση και μίμηση και την κάθαρσή του μέσω των συναισθημάτων
«Από όλους τους φυσιοδίφες της Ιστορίας προτιμώ τον Αριστοτέλη, επειδή συμφωνώ με αυτά που είπε. Ο Αριστοτέλης, όπως και εγώ, θεωρούσε τη λειτουργία του εγκεφάλου ως βιολογικό φαινόμενο. Αλλά η συμφωνία μας δεν σταματά εκεί: είπε πως όλα τα ανθρώπινα όντα επιθυμούν τη γνώση, πως η επιθυμία αυτή είναι ευχαρίστηση. Είπε πως οι άνθρωποι αρέσκονται να μιμούνται ο ένας τον άλλον και πως αρέσκονται σε διηγήσεις και θεατρικά που μιμούνται τη ζωή.
Τέλος, είπε πως τα συναισθήματα επιδρούν στη λειτουργία του εγκεφάλου προκειμένου να επέλθει η κάθαρσις».Με αυτή την εισαγωγή ο Αντόνιο Νταμάσιο άρχισε την ομιλία του στο Συνέδριο της Ψυχιατρικής που έλαβε χώρα στην Αθήνα τον Οκτώβριο. Ο πορτογαλικής καταγωγής νευροεπιστήμονας, ο οποίος σταδιοδρομεί στις ΗΠΑ, ήταν ο επίτιμος προσκεκλημένος του Συνεδρίου και η ομιλία του είχε τίτλο «Ο ανθρώπινος εγκέφαλος: από τη φιλοσοφία στη νευροεπιστήμη». Όσοι είχαν την τύχη να παρευρεθούν στο Συνέδριο απόλαυσαν έναν από τους πιο ενδιαφέροντες «εγκεφάλους» της εποχής μας να αναλύει την άποψή του για τη λειτουργία του πολυπλοκότερου οργάνου που εφηύρε η εξέλιξη. Για τους υπολοίπους παρουσιάζουμε εδώ τα κεντρικά σημεία.


Helene Lundstrom - "Jul, Jul, Stralande Jul"


Το τέλος του δυϊσμού

Πριν από 14 χρόνια ο Αντόνιο Νταμάσιο, καθηγητής Νευροεπιστημών σήμερα στο Πανεπιστήμιο της Ν. Καρολίνας, δημοσίευσε το πρώτο βιβλίο του που απευθυνόταν στο πλατύ κοινό. Το βιβλίο είχε τίτλο Descartes error: Emotion, Reason and the Human Brain και σε αυτό ο Νταμάσιο καταδεικνύει ότι ο δυϊσμός που στοίχειωσε τη δυτική σκέψη, ο διαχωρισμός σώματος και πνεύματος, δεν υφίσταται. Κατά τον συγγραφέα «η φύση δημιούργησε τη συσκευή του λογικού όχι πάνω από τη συσκευή της βιολογικής ρύθμισης αλλά επίσης από αυτή και μαζί με αυτήν». Εμβαθύνοντας σε αυτή τη σωματοποιημένη διάσταση του πνεύματος, η ομιλία του Νταμάσιο στο Συνέδριο εστιάστηκε στη νευροβιολογία των αισθημάτων (emotions) τα οποία διαχωρίζει από τα συναισθήματα (feelings). Σύμφωνα με τον ορισμό που έδωσε ο πορτογάλος επιστήμονας «τα ανθρώπινα αισθήματα είναι μη διδάξιμα προγράμματα αυτόνομης δράσης και γνωστικές στρατηγικές που στοχεύουν στη διαχείριση της ζωής μας». Επεξηγώντας την άποψή του τόνισε ότι ο φόβος ή η χαρά δεν διδάσκονται, αλλά μας καθοδηγούν στην καθημερινότητά μας, είναι απαραίτητα για την επιβίωσή μας. Παραδείγματος χάριν, ο φόβος που θα προκαλέσει ένα άγριο πρόσωπο που μας προσεγγίζει θα μας κινητοποιήσει να λάβουμε μέτρα προστασίας, να τραπούμε σε φυγή ή να αμυνθούμε.

Αναλύοντας αυτά τα προγράμματα αυτόνομης δράσης ο Νταμάσιο εξήγησε ότι χτίζονται από απλούστερα προγράμματα που σχετίζονται με ό,τι εκτιμάμε, με ό,τι θεωρούμε ότι έχει αξία: τα κίνητρά μας, τις ανάγκες μας, την πιθανότητα ανταμοιβής ή τιμωρίας. Τα προγράμματα πυροδοτούνται από ένα πακέτο ερεθισμάτων τα οποία ο τιμώμενος ερευνητής αποκάλεσε emotionally competent stimuli (ερεθίσματα ικανά να προκαλέσουν αισθήματα, EMS). Η φύση των EMS μπορεί να ποικίλλει, μπορεί παραδείγματος χάριν να πρόκειται για ένα αντικείμενο ή μία κατάσταση. Ανεξάρτητα όμως από τη φύση τους τα ερεθίσματα αυτά ασκούν συγκεκριμένη δράση στον εγκέφαλο. Οπως μάλιστα επεσήμανε ο πορτογάλος επιστήμονας τα EMS δρουν σε εγκεφαλικά συστήματα τα οποία σμιλεύτηκαν από την εξέλιξη. Παραδείγματος χάριν, η αμυγδαλή φαίνεται πως είναι το σύστημα που «φιλοξενεί» τον φόβο ή τον θυμό.


Tommy Körberg & Sissel Kyrkjebø - Julen är här Christmas Is Here



Συλλογικές και ατομικές εμπειρίες

Οσο για τα ίδια τα EMS, αυτά μπορούν να είναι εξελικτικά διατηρημένα ή να έχουν προκύψει από τις εμπειρίες του καθενός από εμάς. Με άλλα λόγια το ερέθισμα που θα πυροδοτήσει ένα αίσθημα μπορεί να είναι κάτι στο οποίο εξελικτικά το ανθρώπινο είδος έμαθε να αντιδρά (παραδείγματος χάριν, ένα άγριο ζώο που πλησιάζει μπορεί να πυροδοτήσει το αίσθημα του φόβου), ή κάτι στο οποίο κάποιος από εμάς έμαθε να αντιδρά, αλλά που δεν προκαλεί την ίδια αντίδραση στους υπολοίπους.

Ο Νταμάσιο κατέληξε στα παραπάνω συμπεράσματα έπειτα από πολύχρονη κλινική και ερευνητική εργασία. Πολύτιμο στοιχείο για τις μελέτες του υπήρξαν οι σύγχρονες τεχνικές απεικόνισης του εγκεφάλου οι οποίες επιτρέπουν την παρατήρηση του οργάνου και τις αντιδράσεις του σε ερεθίσματα. Φυσικά, εκτός από την παρατήρηση αυτή καθεαυτή, ο Νταμάσιο όπως και οι άλλοι νευροεπιστήμονες βασίζονται στα στοιχεία που τους παρέχουν οι ίδιοι οι ασθενείς σχετικά με το τι αισθάνονται την ώρα της παρατήρησης. Αυτό όμως που πιθανόν να διαφοροποιεί τον Νταμάσιο από τους συναδέλφους του είναι ότι εστίασε εξίσου στο υπόλοιπο σώμα κατά τη διάρκεια των πειραματισμών του και δεν περιορίστηκε στα του εγκεφάλου. «Τα προγράμματα των αισθημάτων εκτελούνται στο σώμα αυτό καθαυτό. Η πυροδότηση ενός αισθήματος επιφέρει αλλαγές στην ομοιόσταση του οργανισμού, στα σπλάχνα, στους σκελετικούς μυς και φυσικά στο κεντρικό νευρικό σύστημα» σημείωσε κατά τη διάρκεια της ομιλίας του ο πορτογάλος ερευνητής και προσέθεσε πως «τα προγράμματα ρυθμίζονται από τη μάθηση και διαφοροποιούνται από τη συγκυρία. Οτιδήποτε, όμως, συμβαίνει στο σώμα μεταφέρεται σε μια συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφάλου η οποία αποτελεί την πλατφόρμα για την κατάσταση των αισθημάτων μας». Η περιοχή στην οποία αναφέρθηκε ο Νταμάσιο ονομάζεται insular cortex (νησαίος φλοιός) και όπως τόνισε επεξηγώντας «μπορεί ένα μουσικό κομμάτι να μας αρέσει πολύ ή να το απεχθανόμαστε. Και στις δύο περιπτώσεις όμως απαιτείται η συμμετοχή του νησαίου φλοιού για τη δημιουργία αυτών των αισθημάτων».




Carola - O Helga Natt (Oh Holy Night)


Αίσθημα και συναίσθημα

Τι συμβαίνει όμως με τα συναισθήματα και πώς είναι δυνατόν να διαχωριστούν από τα αισθήματα; Σύμφωνα με τον Νταμάσιο, τα αισθήματα και τα συναισθήματα αποτελούν φαινόμενα τα οποία δεν ταυτίζονται χρονικά αλλά έχουν χρονική συνέχεια, πρώτα εμφανίζονται τα αισθήματα και μερικά χιλιοστά του δευτερολέπτου αργότερα γεννιούνται τα συναισθήματα.

Τα χιλιοστά του δευτερολέπτου είναι μεγάλος χρόνος όταν αναφέρεται κανείς σε εγκεφαλικές λειτουργίες. Αν όμως αυτή η διαφορά φάσης δεν είναι ικανή να μας πείσει για τη διαφορετικότητα αισθημάτων και συναισθημάτων, ο Νταμάσιο προτείνει ένα παράδειγμα από την εξέλιξη. Πρωτόγονοι οργανισμοί οι οποίοι σαφώς δεν διαθέτουν συναισθήματα διαθέτουν αντιδράσεις που καταδεικνύουν ύπαρξη αισθημάτων. Χαρακτηριστικά τέτοια παραδείγματα είναι η αντίδραση παγώματος των ζώων όταν αισθάνονται ότι απειλούνται ή η ταχυκαρδία. Για τον πορτογάλο ερευνητή ακόμη και η ίδια η ετυμολογία της λέξης emotion είναι αποκαλυπτική: όπως υπέδειξε στη διάρκεια της ομιλίας του εμπεριέχει τη λέξη motion (που σημαίνει κίνηση, δράση) και σημείωσε πως τα κέντρα που σχετίζονται με την κίνηση και τη δράση δημιουργήθηκαν νωρίς στη διάρκεια της εξέλιξης. Προσέθεσε δε ότι αυτά είναι λιγότερο σημαντικά για το χτίσιμο της μνήμης και τη δημιουργία του εαυτού μας.

Ο τεχνικός ορισμός των συναισθημάτων κατά Νταμάσιο λέει πως «τα συναισθήματα αποτελούν σύνθετες αντιλήψεις μιας συγκεκριμένης κατάστασης του σώματος (πραγματικής ή φανταστικής), μιας κατάστασης διαφοροποιημένων γνωστικών πηγών και της ανάπτυξης συγκεκριμένων σεναρίων. Οι αντιλήψεις αυτές είναι παροδικά συνδεδεμένες με το αντικείμενο που τις προκάλεσε». Δεν είναι εύκολο για μας τους μη ειδήμονες να διαβάσουμε πίσω από αυτές τις γραμμές. Ωστόσο, μπορούμε ίσως να αντιληφθούμε την ποιοτική διαφορά αισθημάτων και συναισθημάτων: «Τα συναισθήματα είναι σκέψεις που εμπεριέχουν μνήμη» είπε ο πορτογάλος ερευνητής και τα αποκάλεσε «Effective thoughts» (σκέψεις που επιφέρουν αποτελέσματα, τόσο στον εγκέφαλο όσο και στο σώμα).

Επιμένοντας δε στη σωματική διάσταση του εγκεφάλου δεν παρέλειψε να κλείσει την τηλεφωνική συνομιλία που είχαμε την επομένη της ομιλίας του (προφανώς για να βεβαιωθούμε ότι σωστά σας μεταφέρουμε τις σκέψεις του...) με την παραίνεση: «Mind your own body»! Σε ελεύθερη μετάφραση: Ακουσε το σώμα σου!
της Ιωάννας Σουφλέρη
πηγή: Το ΒΗΜΑ, 26/10/2008



Nu tändas tusen juleljus; Sophia Wallgren